پاپیه ماشه
" پاپیه ماشه " اساساً واژه ای فرانسوی است. در فرهنگهای لغات به معنی
کاغذ فشرده شده آمده است ( پاپیه به معنای کاغذ و ماشه به معنای مچاله
کردن و علت نامگذاری آن این است که کاغذ را پس از خمیر کردن با سریش
مخلوط کرده و تحت فشار قرار می دهند تا زیر ساخت کار تولید شود.) و
معمولاً به اشیای مقوایی که سطح آنها به وسیله ی مینیاتور تزئین و با لاک
مخصوص پوشش یافته است اطلاق می شود. سابقه ی این هنر که در
گذشته نقاشی روغنی یا نقاشی لاکی نامیده می شد ،مشخص نیست.
لیکن در آثار موجود در موزه های داخلی و خارجی و همچنین مجموعه های
خصوصی چنین اشتباه می شود که تا بعد از دوره ی سلجوقیان کلیه
کتابهای خطی ایرانی دارای جلد چرمی ساده و فاقد هرگونه تزئینات بوده
است. ولی اسناد معتبری در دست است که نشان می دهد این هنر در
دوره ی صفویه در ایران رواج داشته و به موازات سایر انواع صنایع دستی
شکل گرفته و تکامل پیدا کرده است.»
به دلیل اینکه روی اشیاء ساخته شده به روش پاپیه ماشه را نقاشی
می کردند و سپس با یک لایه ماده ی جلا دهنده می پوشاندند به این
هنر نقاشی " لاکی " نیز می گفتند. « در دایره المعارف هنر آمده:
نقاشی لاکی (نقاشی زیر لاکی) نوعی نقاشی آبرنگ بر روی اشیاء
مقوایی همچون قلمدان، جلد کتاب، قاب آئینه، رحل قرآن، جعبه ی آرایش،
ورق بازی، سینی است که رویه ی آن با ماده ی جلا دهنده [لاک]
پوشانیده می شود.»
خاستگاه این هنر کشورهای آسیایی بوده و در قرن ۱۵ میلادی در اروپا
از این هنر برای ساخت مجسمه های کوچک مذهبی استفاده می شده
است. از جمله مجسمه هایی که با این روش ساخته شده، مجسمه غول
پیکر "نانا"( ساخته شده توسط هنرمند فرانسوی
"نیکی دو سن فال" niki de saint phall ) است. این هنر در دوره صفویه در
ایران رواج یافت و شهرهای اصفهان و قزوین مراکز عمده تولید این هنر بودند.
« قلمدان نگاران به پیروی از سلیقه ی خریداران، بیشتر به نقاشی گل و مرغ
و فرنگی سازی می پرداختند ( با این حال، قلمدان هایی به شیوه ی ایرانی
سازی نیز در دست است.) در اغلب موارد، فاصله ی میان مجالس نقاشی
شده را با نقوش گیاهی، قطعات خوشنویسی و یا تذهیب می آراستند.
از هنرمندان این رشته می توان " علی اشرف " و " آقا نجف " را نام برد.»
برای تهیه کاغذی محکم از پاپیه ماشه که بتوان از آن در ساخت وسایل
استفاده کرد ابتدا برگ های کاغذ آهار نخورده را از دو طرف با سریش
آغشته می کنند و بهم می چسبانند و سپس در قالب های فلزی قرار
می دهند تا در دمای ۱۰۰ درجه فارنهایت خشک شود. محصول بدست آمده
دارای مقاومت و دوام زیاد در برابر رطوبت است.
در اروپا از قرن 15 میلادی، ابتدا نقش برجسته ها و مجسمه‌های کوچک
مذهبی را با این تکنیک می‌ساختند و با اضافه کردن مواد افزودنی مانند
گچ و مواد دیگری که از اسرار هنرمندان بود به استحکام خمیر می‌افزودند.
در قرن 17 میلادی این تکنیک در عروسک سازی بسیار به کار می رفته
است.
در کشور ایتالیا در شهر" لتسه " مجسمه‌های کلیسایی که قدمت آنها به
بیش از 500 سال می رسد، توسط "ساندرو ریتزی" sandro rizzi مرمت
می شدند. کارگاه ساندرو ریتزی در خیابانی به نام "پاپیه ماشه" است.
آنچه در هنر مرمت این مجسمه ها حایز اهمیت است، چسب یا سریشی
است که در ساخت آنها به کار می رود. دستور این چسب از اسرار خانوادگی
خانواده ریتزی است. ساخت مجسمه های پاپیه ماشه مراحل زیادی دارد
و هنرمند پاپیه ماشه کار ، باید با صبر و حوصله آنها را طی کند.
قلمدان و قلمدان سازی در زمره تولیدات پاپیه ماشه ای قرار می گیرد که با
هنر و فرهنگ ایران رابطه و پیوند دیرینه دارد چرا که گرانمایه ترین میراث های
نقاشی و مینیاتور تذهیب و منبت کاری هنرمندی قدیمی ما بر جعبه های
قلمدان نقش بسته است. از طرفی قلمدان در گذشته ای نه چندان دور
مهم ترین وسیله کتابت بود.
قلمدان سازی از عهد صفویه رونق و اعتبار افزونی گرفت. قلمدان های این
دوره از جمله اصیل ترین آثار هنری اند. قلمدان ها عمدتاً از سه دسته
تشکیل یافته اند: چوبی، فلزی و مقوایی. دسته آخر، مورد بحث ما و زیر
مجموعه صنعت پاپیه ماشه است. این قلمدان ها را در اشکال گوناگون
قالب گیری می کردند و بعد روی آن نقاشی مینیاتور و به ندرت تذهیب
به کار می بردند .
قلمدان ها از نظر اندازه:
۱ کوچک یا نیم بهره با ابعاد ۲×۱۳ سانتی متر
۲ متوسط یا یک بهره با ابعاد ۷/۳×۲۱ سانتی متر
۳ قلمدان عادی یا دو بهره با ابعاد ۴/۴×۵/۲۳ سانتی متر
۴ قلمدان بزرگ یا سه بهره با ابعاد ۵/۵×۲۸
از قلمدان سازان معروف در دوره قاجار که قلمدان مقوایی می ساختند
می توان به میرزا ابوالقاسم طباطبایی ( معاصر با ناصرالدین شاه )
مشهدی حسن تهرانی، عبدالحسین مقواساز اصفهانی و کریم مقوا ساز
اشاره کرد. قیمت و ارزش یک قلمدان معمولاً بستگی به کیفیت نقوش آن
داشت به طوری که نوشته اند در سالهای آخر سلطنت ناصرالدین شاه،
نقاشان قلمدان فقط برای تزئین یک قلمدان گاه تا پنجاه تومان اجرت
می گرفتند و این مبلغ در مقایسه با نان که هر سه کیلو، فقط یک قران
قیمت داشت رقم فوق العاده قابل توجهی بود.
گنجفه :
گنجفه یا گنجیفه ( Ganjifa) نوعی بازی ورق می باشد که به احتمال زیاد
در قرن شانزدهم در دربار صفویان به وجود آمده است. کلمه ی گنجفه، هم
به خود بازی و هم به دست ورق آن اطلاق می گردد.
تاورنیه ( مورخ ) می نویسد: « در میان اقسام قمارهای ایرانی یک قسم
بازی ورق دارند که گنجفه می نامند، ورقهای ما چهار نشان دارد، اما اوراق
ایرانی دارای هشت نشان است ». گنجفه در اوایل عصر صفویه و به خصوص
در دربار شاه عباس اول ( بزرگ ) بسیار مرسوم و محبوب بوده است. از میان
پادشاهان صفویه، او به گنجفه علاقه زیادی داشت ، ولی در زمان شاه
عباس دوم اوضاع دیگرگون شد، بازی گنجفه مثل سایر بازیها قمار به
حساب آمد و ممنوع گردید.
در دوره های بعدی مقبولیت گنجفه بازی در دربار ایران فراز و نشیب پیدا
می کند اما این بازی از ایران به هندوستان می رود و اکبر شاه از آن تقلید
کرده و گنجفه ای می سازد که دارای دوازده صنف بود. در میان گورکانیان
هند گنجفه مقبولیت بسیار داشت.
اوراق گنجفه بر خلاف ورقهای امروزی که مستطیل هستند، گرد و مدور
بوده اند. این اوراق با چوب، برگ نخل و یا مقوا ساخته می شدند. گنجفه
نود و شش ورق در هشت دسته دوازده برگی داشته است ( هشت خال،
دوازده برگ از هر خال ). نام این خالهای هشتگانه به این ترتیب است :
غلام، تاج، شمشیر، اشرفی ( زر سرخ )، چنگ، برات، سکه ( زر سفید )،
قماش. هر دسته ۱۲ برگ داشت : دو تا به نام شاه و وزیر و بقیه به
شماره یک تا ده شناخته می شدند.
ورق های دست ساز در تصاویر زیر بجا مانده از اواخر دوران قاجار هستند
و همگی از پاپیه ماشه لاک روغن خورده درست شده اند.
این فصل را با من بخوان، باقى فسانه است